کارکردهای اجتماعی خانواده در قرآن با رویکرد کاهش آسیب های اجتماعی

پایگاه خبری زرک ـ بهنام فروتن نیا ، کارشناس ارشد علوم اجتماعی

چکیده

خانواده به عنوان اولین نهاد اجتماعی نقش تاثیر گذاری در توسعه ایفا می نماید، تمام جوامع سنتی و پیشرفته همواره به دنبال راهکارهایی برای ارتقای کارکرد خانواده و اعضای آن هستند. علوم جدید روانشناسی و جامعه شناسی با انجام پژوهش های میدانی در خصوص آسیب های اجتماعی به این واقعیت رسیده اند که ریشه ناملایمات فردی و اجتماعی و کج روی های جامعه نظیر (بزه کاری، خشونت، قتل، سرقت، اعتیاد، طلاق، پرخاشگری و.....) ریشه در تربیت خانواده و انسجام خانواده دارد شاید تا کنون دانشمندان به یک برنامه منسجم تربیتی و دست نیافته و با تجویز برخی راهکار های تربیتی و تقویت قوانین حمایت از خانواده در بعضی از شاخص ها موفق بوده اند.اما راهکارهای تربیتی قرآن کریم و سیره اهل بیت(علیها سلام) یک برنامه کامل تربیتی و علمی برای سلامت،بقا و موفقیت خانواده طراحی شده که در صورت رعایت توصیه های قرآنی خانواده با مصونیت و نقش آفرینی موفق در اجتماع علاوه بر پیشگیری از آسیب های مرتبت زمینه سازی یک جامعه سالم،پویا و تکامل یافته را رقم خواهد زد.در این پژوهش بنیادی با استفاده از آیات قرآنی وروایات معتبر راهکارهای رسیدن به یک خانواده متکامل با الگوی اسلامی و قرآنی مورد بررسی قرار می گیرد.

واژگان کلیدی: قرآن،خانواده،تربیت

مقدمه:

در جامعه کنونی به دلیل عدم اجرای راهکارهای قرآنی در تشکیل خانواده،نحوه انتخاب همسر،نادیده گرفتن حقوق و تکالیف متقابل اعضای خانواده کارکردهای خانواده دچار چالش های فراوان شده است.از طرفی سیستم جهانی شدن و رشد روز افزون تکنولوژی مرزهای فرهنگی را در نوردیده تا آنجا که شرایط برای تدوین برنامه تربیتی دشوارتر شده اما نسخه هایی که از سوی استعمارگران فرهنگی برای استیلا بر جوامع جهانی و کسب سود از این طریق اعمال شده روز به روز بر سختی این شرایط می افزاید. دستگاه های فرهنگی و متولیان امر نیز تا کنون موفق به جایگزینی برنامه های مقابله ایی با این تهاجم فرهنگی خطرناک نشده اند ویا برنامه های تدوین شده از کارآمدی و اثر بخشی کمتری برخوردار بوده اند.در حالیکه هدف اصلی غرب فروپاشی خانواده در کشورهای در حال توسعه به ویژه ایران است وبسیاری از خانواده های هنوز شیوه مناسب تربیتی را اتخاذ نکرده ! حال سئوال اساسی پزوهش اینجا مطرح می شود خانواده های ایرانی تا چه اندازه در تاسیس،حفظ و تربیت اعضا به دستورات قرآن کریم وسیره اهل بیت(علیها سلام) تاسی می نمایند؟

تعریف خانواده:

خانواده در دوران معاصرـ دست خوش چنان تغییراتی شده است که مشکل بتوان تعریفی جامع از آن ارائه داد. از این دیدگاه، تصور قالبی ما از خانواده، که از یک شوهر، همسر و فرزندانشان ترکیب می‏شود، با توجه به ساختار خانواده در سراسر تاریخ بشر، تصور چندان درستی نیست. درآمدی به جامعه شناسی، ص ۱۲۷ بر این اساس، تعریف خانواده، امری سهل و ممتنع است. سهل است به علت تصور قالبی که از خانواده، حتی در ذهن خواص وجود دارد و آن را ترکیبی از شوهر، همسر و فرزندان می‏پندارد؛ و ممتنع است به سبب گونه‏های بی‏شمار و متفاوتی که قدر مشترک آن ها، تنها اطلاق نام «خانواده» است و جز آن، قدر مشترک دیگری ندارند. به همین دلیل، مارتین سگالن معتقد است که جامعه شناسی معاصر ناگزیر است که در تعریف خانواده، تا حدودی محتاطانه وارد عمل شود؛ زیرا «خانواده» واژه‏ای با معانی متعدد است و از یک چارچوب مفهومی، که قادر به تعریف حیطه گسترده پدیده‏های خانوادگی باشد، محروم است.(۱)

آنتونی گیدنز، خانواده هسته‏ای را کهن ترین و در عین حال، شایع ترین نوع خانواده می‏دانند. از همین جا می‏توان تعریف خانواده گسترده را حدس زد: «خانواده‏ای که در خود، سه نسل یا بیش تر را، که با یکدیگر رابطه نسبی دارند، جای می‏دهد». بر این اساس، یک خانواده گسترده می‏تواند شامل جد، جده، زن و شوهر و احتمالاً فرزندان مزدوج آنان باشد. (۳)

در خانواده گسترده، اعضای خانواده می‏توانند در مواقع نیاز، از اشخاص متعددی کمک بگیرند؛ مثلاً سالخوردگان، بیماران، معلولان و بی‏پناهان، در خانواده گسترده، کمتر از خانواده زن و شوهری سر بارند؛ زیرا هزینه آنان بر دوش یک یا دو نفر نیست. در نتیجه، هر فرد، زیر بار زحمت و مسؤولیت کم تری قرار می‏گیرد. اعضا در این نوع خانواده، می‏آیند و می‏روند؛ ولی واحد اصلی، مسؤولیت جمعی خود را حفظ می‏کند، کارکردهای عاطفی و روانی خانواده گسترده، به ویژه در بحران‏ها و لحظات سخت زندگی، به مراتب بیش تر از خانواده هسته‏ای است. اعضای خانواده گسترده، در شادی‏های هم شریکند و احساس همراهی، از شدت غم و اندوه‏های آنان می‏کاهد(۵)

قرآن و تشکیل خانواده:

قرآن کریم با نگاهی متفکرانه به علت خلقت بشر بصورت زوج در سوره روم آیه ۲۱ به این موضوع اشاره و می فرماید)) و از نشانه‏ هاي او اينكه همسراني از جنس خود شما براي شما آفريد، تا در كنار آنها آرامش يابيد، و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد(( اولین پیام و هدف آفرینش جفت انسان را آرامش و مهربانی ذکر می کند و این نقطه عطف و شروع تشکیل خانواده است در اين نشانه‏ هائي است براي گروهي كه تفكر مي‏كنند. رحمت و مودت موجب می شود که در جامعه کوچک خانواده ، مرد کمر به رفع احتیاجات همسر و فرزندانش ببندد و زن نیز در این مسیر یار و یاور او باشد و همین رحمت و محبت موجب می شود که زن و مرد هر دو بواسطه ضعف و کوچکی و عجزفرزندانشان آنها را حمایت کرده و در حفظ و تربیت آنها بکوشند، نظیر همین مودت ورحمت در اجتماع بزرگ شهری و در میان افراد جامعه مشاهده می شود که در اثر آن غنی به فقیر کمک می کند تا بواسطه رحمت او فقیر بر احتیاجات خود نایل شود، اما دراینجا سیاق فقط ناظر به مودت و رحمت خانوادگی است .و در آخر می فرماید: همانا در این امر آیاتی برای گروه اهل تفکر وجود دارد، چون وقتی انسان درباره اصول تکوینی خویش تفکر کند و ببیند که خداوند چگونه میل به ازدواج را در نهاد او قرار داده و میان او و همسرش محبت و مهربانی برقرار نموده، تاکانون خانواده شکل بگیرد و بواسطه آن اجتماع بشری به ثبات برسد و نوع بشر تداوم بیابد، متوجه آیات الهی می شود و می فهمد که خداوند چه تدابیری در این امر بکار برده که عقل را حیران می کند.(تفسیر المیزان)

انتخاب همسر از دیدگاه قرآن

قرآن کریم در آیه ۲۶ از سوره نور به نکاتی اشاره می کند که اولین شاخص های همسر گزینی برای مردان و زنان است به تعبیری انتخاب شایسته از دیدگاه قرآن و دین اسلام توجه به ایمان و اعتقادات دینی افراد است قرآن کریم در این آیه می فرماید: (زنان ناپاک از آن مردان ناپاکند، و مردان ناپاک نیز به زنان ناپاک تعلق دارند; و زنان پاک از آن مردان پاک، و مردان پاک از آن زنان پاکند! اینان از نسبت هاى ناروائى که (ناپاکان) به آنان مى دهند مبرّا هستند; و براى آنان آمرزش الهى و روزى پر ارزشى است). اين آيه يك اصل كلّى را مطرح مى‌كند كه در انتخاب همسر بايد دقّت كرد و اصل را بر ايمان و پاكدامنى گذاشت، نه زيبايى و ثروت. بنابراين معناى آيه اين نيست كه اگر مردى يا زنى خوب بود حتماً همسرش نيز خوب بوده و مشمول مغفرت و رزق كريم شود، زيرا قرآن، ملاك ورود در بهشت را ايمان و تقوا و عمل صالح مى‌داند و لذا با اينكه حضرت نوح و لوط، طيّب بودند، امّا همسرانشان از خبيثات و دوزخى‌اند كلمه‌ى «طيب» به معناى دلپسند و مطلوب است و در قرآن در توصيف مال، ذرّيه، فرزند، كلام، شهر، همسر، غذا و رزق، مسكن، درخت و تحيّت آمده است و در مقابل آن كلمه‌ى «خبيث» است كه آن هم براى مال، انسان، همسر، سخن، عمل و شجره به عنوان وصف مطرح شده است.

بر همین اساس معیار های انتخاب همسر از دیدگاه قرآن و اسلام تعبیر می شود:

پيامبر گرامي(ص) مي‌فرمايند: «هيچ خانه و بنايي نزد خداوند، از ازدواج کردن محبوب¬تر نيست.»(۷)

يكي از مهم‌ترين انتخاب‌هاي انسان در زندگي، انتخاب همسر است؛ زيرا بدين وسيله، به تشكيل خانواده مي‌پردازد و اين امر در زندگي شخصي، اجتماعي و تربيت فرزندان تأثير بسزايي دارد. اهميت اين انتخاب به‌قدري است كه مي‌توان سعادت و رضايت و نيز ناكامي و حسرت آدمي را در زندگي به چگونگي اين انتخاب مربوط دانست. ازدواج موفق و تشكيل يك خانوادة پايدار و مستحكم، به دو عامل مهم و اساسي بستگي دارد:
اول. كفويت؛ يعني وجود تناسب، هم‌شأني و هم‌طرازي نسبي ميان زن و شوهر؛
دوم. تفاهم؛ يعني همديگر را فهميدن و علت رفتارهاي همديگر را درک کردن و به ديگري در باورها و رفتارهاي شخصي‌اش حق دادن. در اين صورت توانايي انسان در تحمّل و پذيرش تفاوت¬هاي همديگر، تا حدّ شگفت‌آوري افزايش مي‌يابد.

اما براي ازدواج با همسري هم‌شأن و رسيدن به تفاهم در زندگي، آگاهي از ملاك‌هاي منطقي گزينش همسر و رعايت آن در انتخاب ضروري است. جوان مسلمان ايراني بايد باور کند که همسرگزيني بر اساس معيارهاي اسلامي و قرآني است که زوج ها را از فوايد شگفت انگيز ازدواج بهره‌مند خواهند ساخت و با ارضاي نيازهايشان، در بستر عقلانيت و معنويت، همراه با تفاهم و همدلي به آرامش خواهند رسيد. اينجاست که کلام نوراني رسول گرامي(ص) درک مي‌شود که مي‌فرمايند: «هر کس ازدواج کند نيمي يا دو سوم دين خود را به چنگ آورده است. پس در بقية آن پرهيزگاري پيشه سازد.»۲ و مي‌فرمايند: «ازدواج سنّت من است و هر کس از سنّت من روي بگرداند از من نيست.»۳ نيز مي‌فرمايند: «هرگاه مردي براي ازدواج نزد شما آمد و اخلاق و دينش مورد رضايتتان بود، به او دختر بدهيد؛ زيرا اگر اين کار را انجام ندهيد، در روي زمين فتنه و فسادي بزرگ روي خواهد داد. دوشيزگان همانند ميوه هايي بر روي درختان هستند که اگر چيده نشوند آفتاب آنان را فاسد مي‌كند؛ زيرا آنان بشرند.»۴

دین مبین اسلام و رسالت قرآن و پیامبرش سعادت و خوشبختی مردم و جامعه است بر این اصل در ادامه توصیه های قرآن کریم اصول اولیه همسر گزینی در اسلام با عنوان ده توصیه به عنوان سیره اهل بیت و قرآن بیان می شود: فضایلی چون ایمان،حسن خلق،پارسایی،پاکدامنی،هوشمندی،همتایی فرهنگی،سلامت جسمانی،سلامت جنسی،اصالت خانوادگی،هم کفوی که در صورت رعایت موارد خانواده از استحکام لازم برخوردار می شود. به عبارتی زیر بنای خانواده در گرو انتخاب قرآنی همسر است.

ازدواج زیر بنای تشکیل خانواده:

ازدواج در اسلام رابطه مقدسی است که بین زن و مرد ارتباط، وحدت، محبت و مودت قلبی برقرار می کند تا زن و مرد در سایه آن، با هم زندگی رضایت بخشی را در شادی ها و غم ها، داشته باشند و مسؤولیت های اجتماعی خود را تا رسیدن به تعالی فردی و محافظت بر کیان بشری انجام دهند.از دیدگاه قرآن کریم هدف ازدواج برقراری آرامش و محبت بین زن و مرد است زن و مرد یک دیگر را کامل می کنند و خانواده ایی را تشکیل تا راه رسیدن به کمال را هموار نمایند.

به استناد آیه شریفه «وَ مِن آیاتِهِ ان خَلَقَ لَکُم مِن انفُسِکُم اَزواجاً لِتَسکُنُوا اِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّهَ وَ رَحمَه اِنَّ فی ذلِکَ لایاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرونَ.»(۹) علاقه دو همسر را به یکدیگر یکی از نشانه های بارز وجود خداوند دانسته و نکاح را سنت و تجرد را نوعی شرارت می دانیم. (۱۰) در دیدگاه الهی خصوصاً اسلام، ازدواج با هدف مطالبات جسمانی و صرفاً ارضای غریزه جنسی و تجارت محض صورت نمی گیرد بلکه اسلام طبق آیه شریفه «وَ لَقَد کَرّمنا بَنی آدَمَ»(۱۱) ضمن برتر دانستن انسان بر حیوان، به انسان کرامت بخشیده، به او قسم خورده (۱۲) و او را خلیفه خود روی زمین معرفی کرده است.(۱۳) زیرا انسان دارای قوه تفکر و تأمل است و از این عقلانیت در امور جنسی خود بهره می برد. عقلانیت است که باعث شده تا انسان از اخلاق جنسی و احکام خاصی برخوردار شود و امور جنسی خود را بر اساس شاخصه های عقلی به ظهور برساند. بنابراین؛ هدف ازدواج در اسلام عمیق تر از لذات و تمتعات جنسی است.

حقوق وتکالیف زن و مرد از دیدگاه اسلام

وقتی زن و مرد با هم ازدواج می کنند و خانواده ای را تشکیل می دهند حقوق و تکالیفی بر روابط آنها حاکم می شود یعنی هر یک وظایف و تکالیفی دارند.اسلام در مورد حقوق خانوادگی زن و مرد فلسفه خاصی دارد و برای زن و مرد در همه موارد یک نوع حق و یک نوع تکلیف و مجازات قائل نشده است.

اسلام برای زن و مرد حقوق مشابهی وضع نکرده همچنانکه در همه موارد برای آن ها تکالیف مشابهی وضع نکرده است. پاره ای از حقوق و تکالیف را برای مرد مناسبتر دانسته و پاره ای از آن ها را برای زن و در نتیجه در مواردی برای زن و مرد وضع مشابه و در موارد دیگر وضع نامشابهی در نظر گرفته است که این امر هم به دلیل تفاوتهای طبیعی و فطری زن و مرد که قانون خلقت برای مستحکم تر کردن پیوند خانوادگی به وجود آورده می باشد.

تساوی و مساوات به این نیست که هر یک عینا مانند دیگری حقوق و وظایف داشته باشند، بلکه معنی مساوات تعدیل است.عدل، دادن حق هر صاحب حقی است به اندازه استحقاقش. پس هر کس به اندازه ظرفیت خود حقوق و وظایفی دارد و بر اساس همان ظرفیت نیز مورد بازخواست قرار می گیرد نه کمتر و نه بیشتر.اسلام حقوق یکنواختی برای زن و مرد قائل نشده اما هرگز ترجیح حقوقی برای مرد نسبت به زن قائل نمی باشد.پس تساوی به این نیست که زن و مرد از حقوق یک نواختی برخوردار باشند بلکه تساوی این است که به هر کس در حد ظرفیت و توان وجودیش برخوردار از حقوقی شود و تکالیفش هم در حد وسع و توان وجودیش باشد.لذا خداوند متعال که منشا عدل و عدالت است حقوق زن و شوهر را بر پایه این اصل بنا نهاده و حقوق و تکالیفی را برای زن و مرد ایجاد نموده و در قرآن مجید می فرماید: لا یکلف الله نفسا الا وسعها(۱۶)

بعد از عقد و تشکیل خانواده حقوق و تکالیف متقابلی بین زوجین برقرار می گردد که هر یک ملزم به رعایت حقوق دیگری می گردند. این حقوق عموما به دو دسته کلی تقسیم می گردد . دسته اول حقوق عام یعنی حقوقی که بین زن و مرد مشترک است و هر یک از زوجین باید در قبال همسر خود آن ها را رعایت نمایند .
دسته دوم حقوق خاص که آن هم به دو بخش تقسیم می گردد:
۱- حقوق خاص زن که امتیازی برای زن در مقابل مرد محسوب می گردد
۲ـ حقوق خاص مرد که زن ملزم به رعایت آن ها می باشد .
حقوق مشترک: حقوق اقتصادی،حق توارث، حسن معاشرت
حقوق اختصاصی زن: مهریه،نفقه، حق المضاجعه یا حق همخوابی،
حقوق اختصاصی مرد: تمکین جنسی،اطاعت زن از مرد،مجازات زنان،حفظ عفت زن، سرپرستی خانواده،

کارکرد خانواده از نگاه قرآن:

خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون رشد و تعالی انسان است. نهاد خانواده طى قرون متمادى و بخصوص در چند قرن اخير، شكل‌هاى مختلفى را پذيرفته و در فرهنگ‌هاى گوناگون به قالب‌هاى متفاوتى درآمده است. با وجود اين، خانواده در شكل‌هاى مختلف آن همواره كاركردهاى بسيارى را دارا بوده است. جامعه‌شناسان، شش كاركرد اساسى را براى خانواده برشمرده‌اند كه عبارتند از: توليد مثل، تأمين پايگاه اجتماعى، تنظيم رفتار جنسى، حمايت و مراقبت، محبت و همراهى، و جامعه‌پذيرى. در اين نوشتاررويكرد اسلام به كاركرد اخير را مورد بررسى قرار مى‌دهيم.

۱- فرزند آوری و تجدید نسل از دیدگاه قرآن:

یکی از کارکردهای مهم خانواده در طول تاریخ فرزند آوری بوده است.فرزندآوری علاوه بر تقویت بنیان خانواده موجب بقای نسل می شود.با تولد فرزندان خانواده توسعه می یابد و مستحکم می شود،به دنیا آمدن فرزندان موجب نشاط و سرزندگی خانواده می شود.
در قرآن کریم اصل وجود فرزند به عنوان نعمت الهی یاد شده چنان‌که در آیه ۷۲ سوره نحل در این رابطه فرمود: ه است: «وَاللّهُ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَکُم مِّنْ أَزْوَاجِکُم بَنِینَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ؛ خدا براى شما از خودتان همسرانى قرار داد و از همسرانتان براى شما پسران و نوادگانى نهاد و از چیزهاى پاکیزه به شما روزى بخشید آیا [باز هم]به باطل ایمان می‌‏آورند و به نعمت خدا کفر می‌‏ورزند(۱۸). آیه ۱۴ سوره آل عمران از فرزندان به عنوان متاع یاد شده و آمده است »:زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ؛ دوستى خواستنی‌ها [ى گوناگون]از زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسب‏‌هاى نشان‌دار و دام‌ها و کشتزار [ها]براى مردم آراسته شده [لیکن]این جمله مایه تمتع زندگى دنیاست و [حال آن‌که]فرجام نیکو نزد خداست«.همچنین، در آیه ۴۶ سوره کهف از فرزندان به عنوان زینت زندگی یاد شده و آمده است: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلًا؛ مال و پسران زیور زندگى دنیایند و نیکی‌هاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز]بهتر است. خداوند متعال در آیه ۷۴ سوره فرقان نیز فرموده است: «وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا؛ و کسانی‌‏اند که می‌‏گویند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنى چشمان [ما]باشد و ما را پیشواى پرهیزگاران گردان؛ بنابراین آنچه سبب ایجاد زاد و ولد می‌شود قدرت خداست. خالق و پدیدآورنده تمامی انسان‌ها اوست، نه سایر انسانها؛
با توجه به آیات صریح قرآن کریم افزایش جمعیت از راهبردهای اساسی قرآن کریم بوده و یک سیاست دائمی و همیشگی است.

۲- حمایت و مراقبت از دیدگاه قرآن:

عجز و ناتوانی نوزاد انسان در محافظت از خود برخلاف بسیاری از گونه‌های حیوانی که تا چند سال پس از تولد ادامه دارد، موضوع حمایت و مراقبت فیزیکی از کودک را به یک ضرورت تبدیل می‌کند. افزون بر آن عجز و ناتوانی انسان در دوران سالخوردگی که بسیاری از افراد در چرخه حیاتی خود با آن روبرو می‌شوند و نیز ناتوانی‌های ناشی از نقص عضو و بیماری، ضرورت اهمیت موضوع مراقبت را دو چندان می‌سازد. مسئولیت قانونی و اخلاقی ایفای این مهم در طول تاریخ بر عهده خانواده‌ها بوده است؛
«وَ هُوَ الّذی خَلَقَ مِنَ الماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قدیراً»۱۴؛ خداوند کسی است که بشر را از آب آفرید، آنگاه در آفرینش او پیوندهای نسبی و سببی به وجود آورد (و نسل او را از این دو طریق گسترش داد). و پروردگار تو همواره تواناست.
با توجه به مطلب فوق، عده ای از مفسّران گفته اند: در آیه ۲۱ سوره روم «وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً...» آوردن این دو کلمه که ـ حکایت از شدت علاقه زن و مرد و وابستگی این دو به یکدیگر است و این دو واژه مفاهیم عمیق و ژرفی را در دل دارد ـ سه احتمال وجود دارد:
۱- انگیزه ارتباط در آغاز کار ازدواج است و اما ادامه و پایان آن که یکی از دو همسر ممکن است ضعیف و ناتوان شود و قادر بر خدمت نسبت به دیگری نباشد، «رحمت» جایگزین مودّت می شود. او دلسوزی خاص دارد، حتی از دیگران جهت کمک به همسرش استمداد می طلبد و خود را به هر آب و آتشی می افکند تا رحمت الهی را از خویش بروز و ظهور دهد در حالی که آن روز نه نیازمندی جنسی و شهوانی است و نه مسائل دیگر جوانی. در این مرحله حساس مراقبت از یکدیگر اهمیت زیادی دارد، همچون مریضی که توجه های پیاپی نزدیکان وی، او را بهبود می بخشد و ایجاد امید می نماید.

۲- مودّت: درباره بزرگترهاست که توان خدمت به یکدیگر را دارند، اما کودکان و فرزندان کوچک در سایه رحمت پرورش می یابند و رشد می کنند و شاید رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم هم که فرمود: «وَارْحَمُوا صِغارَکُم؛ به کوچکترها ترحّم کنید»، بر همین اساس بوده است.
۳- مودّت: غالباً جنبه دو طرفه (تقابل) دارد، به مجرّد آن که از طرفی سرزد، بر اساس قانون طبیعت، طرف مقابل باید آن را جبران کند و الاّ ظلم و ستم خواهد شد. اما رحمت، یک جانبه و ایثارگرانه است لکن بقای جامعه کوچک (خانواده) و بزرگ (اجتماع) به خدمات متقابل است که ریشه در مودّت دارد.۱۹
در هر صورت آیه شریفه، «مودّت» بین دو همسر را مطرح می کند که قطعاً بقای جامعه بزرگ انسانی در سایه بروز و ظهور این موهبت الهی است و همچنین «رحمت» که لازمه اخلاق انسانی و استمرار فضائل و کرامت های بشری است. و با این موهبت الهی مراقبت و حفظ از یکدیگر ادامه می یابد؛ چنانچه این دو از بین برود و یا به ضعف و کمبود گراید، هزاران بدبختی و اضطراب روحی و روانی را به دنبال خواهد داشت.

۳- محبت وهمراهی

به اعتقاد بسیاری از جامعه‌شناسان، ارضای نیازهای عاطفی مهم‌ترین کارکردی است که می‌تواند بقای خانواده را در جوامع جدید تبیین کند. ارضای عاطفی در محیط‌های دیگری مانند محیط‌های شغلی یا آموزشی نیز کم و بیش یافت می‌شود، اما بیشتر افراد رضایت بخش ترین روابط شخصی خود را با همسران، والدین، فرزندان یا دیگر بستگان می‌یابند. معمولا افراد امنیت جسمی و روحی را در خانواده جستجو می‌کنند و خانه را پناهگاهی از کشمکش‌ها و زد و خوردهای دنیای بیرون می‌دانند.
خانواده کانون مهر و محبّت است. خانواده نياز انسان به دوست داشتن و محبوب واقع شدن را تامین و تضمین می-نماید؛ زیرا خداوند میان زوجین مودت و محبت برقرار نموده است. تعبیر «وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً» در آیه ۲۱ سوره مبارکه روم، می¬فهماند که زن و شوهرها نيازي نيست پس از ازدواج براي ايجاد محبت تلاش كنند، زيرا خداوند اين كار را كرده است. آنان بايد اين نعمت را قدر بدانند و از آن مراقبت كنند و هر چه كه ممكن است اين رابطه عاشقانه و عاطفي را تهديد نمايد اجتناب نمايند.

۴- جامعه پذیری

جامعه‌پذیری فرایندی است که از راه آن افراد نگرش‌ها، ارزش‌ها و کنش‌های مناسب هر فرد به‌عنوان عضوی از یک فرهنگ خاص را می‌آموزد. در اینکه خانواده نقشی اساسی در این فرایند ایفا می‌کند، تردیدی نیست، ولی با توجه به اینکه افزون برخانواده عوامل دیگری نیز در جامعه پذیری کودکان سهیم‌اند، بسته به میزان دخالت هر یک از این عوامل، نقش خانواده در جامعه پذیری در فرهنگ‌های متفاوت و در دوره‌های تاریخی متفاوت، تغییر می‌پذیرد.آنچه مسلّم است این است که خانواده نسبت به دیگر عوامل جامعه پذیری از تقدم زمانی برخوردار است. جامعه پذیری کودک از اولین روزهای زندگی آغاز می‌گردد و حتی برنامه شیردهی به کودک -شیر دهی منظم و طبق زمان بندی، یا شیردهی در موقع درخواست کودک- بر روی شخصیت مطمئن یا غیرمطمئن او تأثیر می‌گذارد.

توجه قرآن به جامعه و امت نه تنها به عنوان یک کل معطوف شده، بلکه پدیده‌ها و امور اجتماعی به عنوان اجزاء، بخش‌ها و عناصر آن نیز مورد ملاحظه قرار گرفته‌اند؛ در واقع قرآن هم به حالت ایستایی جامعه عنایت دارد و هم به پویایی آن؛ اما بحث در اینجا مربوط به چگونگی و نوع ترکیب افراد در جامعه است.
عواطف خانوادگی و اجتماعی با تولد فرزندان و ایجاد پیوندهای سببی و نسبی به یکدیگر که عوامل طبیعی جامعه انسانی تلقی می‌شوند۲۰

بنابراین نخستین حلقه‌های ارتباط انسان‌ها و تشکیل جامعه انسانی در خانواده شکل می‌گیرد: «ومِن ءایـتِهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوجـًا لِتَسکُنوا اِلَیها وجَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّةً ورَحمَةً»۲۱
در عین حال این روابط موجب نوعی پیوستگی و پیدایش قبایل مختلف و شعوب گوناگون‌اند و پس از آن زندگی اجتماعی از حد قبایل فراتر رفته، به مرحله ملیت‌ها و رنگ‌ها و اختلاف در آن‌ها می‌رسد و این دو عنصر باعث نوعی وحدت میان اعضای هریک از گروه‌ها می‌شوند: «واختِلـفُ اَلسِنَتِکُم واَلونِکُم»۲۲

یکی از امتیازات و ویژگی های قرآن مجید این است که خود یک کتاب تربیتی است و همه آیات آن به طور مستقیم و غیر مستقیم در مقام تربیت انسان در رده های مختلف سنی، از خردسال تا کهن سال است. گاه این وظیفه خطیر را به صورت مستقیم و گاه به صورت غیر مستقبم بیان کرده است. یکی از بخش های مهم تربیت، تربیت فرزندان است که قرآن در سوره های متعدد و در ضمن بیان سرگذشت انبیا و فرزندان آنان (حضرت نوح، ابراهیم، یعقوب، یوسف و...) به مسائل تربیت فرزند (اهمیت، محور ها، شیوه ها و... آگاهی داده است).

نتیجه گیری:

جامعه بشری در عصر حاضر علیرغم پیشرفت های مادی و رشد تکنولوژی به ویژه در بستر ارتباطات بیش از هر زمان نیازمند معنویت و جامعه پذیری است.دانشمندان علوم اجتماعی و روانشناسان در طول قرن ها به تئوری سازی و نظریه پردازی برای رسیدن به یک جامعه سالم و آرامش برای افراد آن پرداخته اند.

تالکوت پارسونز صاحب یکی از بانفوذترین نظریات در مورد تحولات خانواده است که سال‌های طولانی محور اصلی نظریات جامعه‌شناختی در حوزه خانواده بوده است. پارسونز اعتقاد داشت فرایند توسعه صنعتی منجر به تغییرات خانواده از شکل گسترده به خانواده‌ی هسته‌ای شده است. این نوع خانواده، بر خلاف خانواده گسترده، تمام کارکردهای اجتماعی و اقتصادی خود را از دست داده و صرفاً به واحد سکونت و مصرف تبدیل شده است. کارکردهای اقتصادی، آموزشی، خدماتی، محافظتی و ... خانواده به دیگر نهادها و سازمان‌های اجتماعی مانند شرکت‌ها، کارخانجات، مدارس، بیمارستان‌ها و ... واگذار شده و کارکردهای مهم باقی‌مانده برای خانواده فراهم آوردن عوامل جامعه‌پذیری کودکان و شرایط کسب تعادل روانی و استحکام شخصیت برای بزرگ‌سالان است. این گروه خانگی از شبکه خویشاوندی جدا شده و ازدواج بر اساس انتخاب آزادانه صورت می‌گیرد.

رنه کونیگ، از دیگر جامعه‌شناسان خانواده، مهم‌ترین خصلت و مشخصه اصلی خانواده را رویارویی روابط و صمیمیت می‌داند و خانواده را گروهی که با احساسات شدید با یکدیگر در ارتباط هستند، تعریف می‌کند. او معتقد است در دوران کنونی کارکردهای ثانویه خانواده، شامل کارکردهای اقتصادی، آموزشی، بهداشتی، نگهداری از سالخوردگان و گذران اوقات فراغت، به سازمان‌های دولتی واگذار شده و خانواده قادر شده به کارکرد اولیه خود، رشد شخصیت اجتماعی و فرهنگی کودکان، بپردازد.

هلموت شلسکی از دیگر نظریه‌پردازان در حوزه خانواده است که دیدگاه خود را در انتقاد به نظریه تأخر فرهنگی مطرح می‌کند. نظریه تأخر فرهنگی بر آن است که در روند تکامل جامعه، پیشرفت دو بعد فرهنگ مادی و غیر مادی با یک سرعت انجام نمی‌گیرد و فرهنگ غیر مادی، شامل آداب و رسوم، اعتقادات، قوانین و ایده‌ها، در مقایسه با دگرگونی‌های مربوط به فرهنگ مادی دارای تأخر است. بر این اساس نهاد خانواده از لحاظ میزان آگاهی، شکل ظاهری و نقش‌های افراد نسبت به پیشرفت‌های جامعه دارای تأخر فرهنگی است.

شلسکی با تشکیک در پیشرفت جامعه بر اثر دگرگونی‌های نظام اقتصادی و سیاسی، ادعا می‌کند که اقتصاد مدرن به سوی فروپاشی پیش می‌رود و در صورت انطباق خانواده با شرایط جدید، لاجرم سرنوشت خانواده نیز در جهت زوال و فروپاشی خواهد بود. شلسکی خانواده را تنها باقی‌مانده ثبات اجتماعی می‌داند و معتقد است شرایط مادی و اقتصادی باید خود را با ویژگی‌های خانواده انطباق دهند و حتی با وجود احتمال وجود ظلم و ستم در خانواده، بقا و دوام خانواده به عنوان یک ضرورت مطرح می‌کند.۲۳

قرآن کریم به عنوان دایرة المعارف زندگی بشریت در تمام عرصه های اجتماعی،اقتصادی،سیاسی،فرهنگی نسخه شفا بخش تدوین(وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ ) تدوین نموده است.۲۴

قرآن کریم از ابتدای خلقت بشر کارکردهای آن را به صورت علمی بیان و در کنار هردوره زندگی از خردسالی تا کهنسالی بصورت فردی و اجتماعی کارکردهای تربیتی و مسئولیت اجتماعی را بیان نموده است. از نگاه قرآن خانواده به عنوان یک مدرسه محبت و دوستی می باشد که اعضا در مقابل همدیگر دارای مسئولیت اجتماعی هستند.قرآن کریم با برشمردن ویژگی های انتخاب همسر، قوانین زندگی زناشویی،فرزندآوری، حمایت عاطفی،حمایت اجتماعی،مراقبت وتربیت را سرلوحه دستورات خود قرار داده و در تبیین این دستورات سیره اهل بیت (ع) را مکمل خانواده تکامل یافته قرار داده است.

آنچه عصاره اجتماعی و تربیتی قرآن است استحکام جامعه را از تحکیم خانواده می داند.فراتر از اعصار و دوره ها ی زندگی بشر این قوانین جاری وساری هستند بر خلاف نظریات برخی دانشمندان که کارکرد های خانواده را دستخوش تغییرات محیطی می دانند قرآن کریم با تدوین منشور اخلاقی اجتماعی چون مسئولیت پذیری،وفاداری،احترام به والدین،مراقبت وعبادت را بصورت ساده و تکلیفی بیان کرده در صورت قرار گرفتن زندگی بشری در چاچوب این قوانین با یاد خدا دلها آرام و جامعه تکامل می یابد.

پیشنهاد:

بدون شک مشکلات و آسیب های اجتماعی مرتبط با جامعه کنونی دوری گرفتن از معیارهای قرآنی و سیره اهل بیت(ره) به عنوان بهترین شیوه تربیتی در خانواده بوده است.از طرفی اندیشه ورزان حوزه دین و مروجان فرهنگ اسلامی در پاره ایی از وظایف قصور کرده و نسبت به گفتمان سازی فرهنگ و کارکرد تربیتی خانواده در قرآن متناسب با نیاز جوانان موفق نبوده اند.در این راستا لازم است با مطالعات عمیق پژوهشی و علمی این قوانین به عنوان جزیی از هنجارهای اجتماعی تبدیل شوند.

منابع:

۱-   مارتین سگالن، جامعه شناسی تاریخی خانواده، ترجمه حمید الیاسی، تهران، ‌ نشر مرکز، ۱۳۷۰
۲-   جامعه شناسی تاریخی خانواده، ص ۱۹) این بررسی، در دو مقطع زمانی(پیش از انقلاب صنعتی و پس از آن)
۳-   آنتونی گیدنز، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، ۱۳۷۶ جامعه شناسان،
۴-   دائرهالمعارف علوم اجتماعی، ص ۲۷۴ «گود»
۵-   خانواده و جامعه، ص ۱۴۵ د)
۶-   دائره المعارف علوم اجتماعی، ص ۲۷۴ «گود»
۷-   ۱. محمّدبن علي صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج۳، ص۳۸۳.
۸-   ۲.تاج الدين شعيرى‏، جامع الأخبار، ص ۱۰۱
۹-   ۱۰۱.۳. همان، ص۱۰۲.
۴. ‌فضل‌بن حسن طبرسى، مكارم الأخلاق، ص۲۰۵.
۱۰-   - روم/۲۱.
۱۱-   ۲۰- مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، تهران، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۷۲، ص ۱۲-۱۱.
۱۲-   - اسراء/۷.
۱۳-   ۱۷- و نفس و ما سویها (شمس/۷)
۱۴-   ۱۸- انی جاعل فی الارض خلیفه (بقره/۳۰)
۱۵-   https://rasekhoon.net/article/show/642315/تشکیل-خانواده-در-اسلامنویسنده: سیدمحمدحسین موسوی پور
۱۶-   http://www.markazdavari.com/fa/news/3122 نویسنده: روح الله باقری
۱۷-   http://marifat.nashriyat.ir/node/676 نویسنده: اسماعیل چراغی کوتیانی
۱۸-   آیه ۷۲ سوره نحل
۱۹-   تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۳۹۱ به بعد،
۲۰-   المیزان فی تفسیر القرآن،طباطبایی،محمدحسین،جلد۱۲،صحفه ۲۹۷
۲۱-   سوره/روم آیه ۲۱
۲۲-   سوره/روم آیه۲۲
۲۳-   اعزازی، شهلا (۱۳۸۷)؛ جامعه‌شناسی خانواده، با تاکید بر نقش، ساختار و کارکرد خانواده در دوران معاصر؛ تهران: روشنگران و مطالعات زنان
۲۴-   سوره اسرا آیه ۸۲